skidløyping

Ja, i går flaug eg på skidor att.
Det var sesongdebuten, som 'n far segjer.
Han og eg drog til Budor (Løten), der var det nøgdi med snjo. I skogen heime er det enno snaudt med slikt. No lyt det snart koma meir!
På Budor var det snjo. Og vind.
Snjofall og snjodriv.
Lause og stundom attdrivne løypor, men det gjer inkje.
Me klædde oss inn og langa ut, han fyrst og eg etter.

Å jø, kor gildt!
Berre den kjensla - - å fara som ein føyk
yver mark og knaus, innimillom tre og tuvor, svosj!
Det gjer godt å tøygja og strekkja seg ut,
sparka og spenna ifrå og fjuka fram,
serleg for den som elles sit krøkt yver ei bok
hell eit skrivearbeid.

Bringa blæs og kjakane raudnar i kaldlufti,
far dreg ifrå upp bakken - den gampen!
Skjera seg gjenom skavlar av lette, turre snjokorn,
susa ned og rundt ein sving,
berre vera i jamt sig og fylgja tanken som driv
hit og dit i skallen, fri og lett som snjoføyken.

Me gjeng ikkje for skuld "trimmen",
skal ikkje vinna og rekka noko,
skal ikkje øva oss til noko toskut skidrenn
og greida eit verdlaust skidmerke av eitkvart slaget -

Skal berre kjenna den kjensla, flyten, drivet,
og sitja sveitte i bilen heim att
og vera litt stive og rare
i veikryggen, gleda seg
til næste ferdi, til meir spel og sprel,
på desse skarve fjølene me kallar skidor.

undrast kven han var...

...han som sat med fjørpennen sin og krota ned den soga eg sit og syslar med kvar dag. Eller, krota er fulla ikkje rette ordet, for det var gløgt uttenkt og godt utført, verket hans.

Når me sit slik med eit verk, anten det er ei soga hell ein roman hell eit dikt, og borar oss inn i det og snur og vender på det, so lenge og med so mange tankar og trådar fljugande gjenom skallen, er det lett å gløyma at det var ei hand som fekk det i stand. Ei vanleg, varm hand som tok burti braud og dører og barnekinn, just som andre hender.

Eg tenkjer litt på desse hendene når eg takomtil ser på handskriftet (eit av mange) av soga um Kroka-Rev. Det er ikkje eit av dei vænaste handskriftene, og langt ifrå eit av dei eldste og gjævaste. Men det er no eit gamalt skrift lell, skrive ein gong millom 1660 og 1675. Og eit gjævt skrift, av di eg kjenner so godt til soga som skriftet fortel um. 

Du kann skynja det at du skal få sjå godsakene. Bilætet (eller, faksimilen) av handskriftet AM 552 f 4to fann eg her.

Fint, eller kva?

Fridtun fortel um Fridtun

Dette vesle vevritet heiter Fridtun teiknar og fortel. Det er ikkje so underlegt, med di teiknaren og forteljaren heiter Fridtun. Men kvifor heiter ho Fridtun? Kva tyder Fridtun? Kvar kjem det frå?

Me lyt litt sud og litt vest. Til Flogrendi i Uppstryn, Nordfjord. Der låg det ein gard som heitte Kolbein-bruket, og i snart fire hundrad år hev bruket gjenge frå far til son. Brukarane hev heitt anten Kolbein eller Jon. Kolbein, Jon, Kolbein, Jon, Kolbein, Jon. No er der ein Kolbein. Men 29. september 1867, for snaudt 143 år sidan, kom ein Jon til verdi. I 1895 fekk Jon skøyte på bruket, og då tok han namnet Fridtun. Jon Fridtun. Farfar til min farfar. I Årbok for Nordfjord (1967) skriv Olav A. Loen:

"Han [Jon] hadde då alt i mange år emna på dette namnebytet. I ein song frå 1892, "Heimhug", syng han om "det fagre Fridtun på høge haugen" (1967: 35).

Her skal me merka oss tri ting: 1) Garden Fridtun ligg høgt og fritt i lendet; 2) Jon var skald og målmann; 3) Jon skreiv um heimhug.

1) Det fyrste fyrst:

Garden ligg fint til. Her er fritt og ope, vænt utsyn, til vatnet med bratte lider og høge fjell ikring. Å, de veit, Vestlandet.

2) Dinæst det andre:

Jon lærde seg landsmål sjølv, og var ein heilhuga målmann. Ikkje so heilt ulikt meg sjølv, berre at eg er målkvinna (og at eg lærde litt nynorsk på skulen). Kor som er, Jon var sers uppteken av det norske målet. Dessutan var Rasmus Flo morbroren hans. Rasmus Flo som skipa midlandsmålet i lag med Arne Garborg, Rasmus Flo som var den einaste som fekk retta på målet til Arne Garborg, Rasmus Flo som sette um dei innfløkte skaldekvædi då Steinar Schjøtt skulde gjeva ut Snorre (1900) i norsk målbunad. Rasmus og Jon var nære vener. Og som nemnt var dei upptekne av norskt mål båe.

So var det namnet. De skynar sjølve kva lekken -tun tyder for noko. Lekken frid- i Fridtun hev mange gilde tydingar. Det gamalnorske fríðr tyder millom anna 'væn', 'gild', 'god', 'fredeleg'. Og i Norsk Ordbog (1873) tyder Ivar Aasen ut frid slik: 'deilig, vakker, smuk. [...] lidet brugt, da det her udtales fri og altsaa falder sammen med et andet ord'. Med andre ord: frid er ikkje heilt det same som vårt fri, men ikkje so heilt ulikt heller. Me skal òg merka oss at i "Stein-køyrar-vise" frå 1903, heiter hesten på Fridtun Frida. Han gjorde ikkje noko halvveges, den karen!

Fridtun. Eg tykkjer det er eit gildt namn, jamvel um det er temmeleg ungt og tillaga. Og det synest at ein målmann og skald stend attum det.

3) So var det visone hans, og heimhugen.

Loen skriv at songane som Jon Fridtun yrkte oftast var hugvarme og kjenslerike, men at sume òg var radt skjemtande (1967: 37). Til denne skjemtande flokken kann me fulla rekna "Rjomegrautvise" (1906), her er andre strofa:

Flink var kokken,
god var mokken,
rjomen tjukk og feit.
Hev de' fenge greier
- ja, eg meiner skeier,
upp dei taka,
grauten smaka
no me han er heit.

Millom dei hugvarme og kjenslerika visone kann me rekna "Kan det finnast meir sæle på jordi". Sistestrofa gjeng soleis:

Kan det finnast meir sæle på jordi,
enn når kjærleik tek kjærleik i famn?
Kan der leggjast slik varme i ordi,
som når gjenta di kviskrar ditt namn?
Hennar smil er ein song
med den reinaste klong,
som deg fylgjer og lettar din gong.

Ja, og so var det denne heimhugen. Jon dreiv ei tid og selde målbøker for Mons Litlere, fór ikring i Rogaland, millom anna. Men Loen skriv at Jon var sterk bunden til heimbygdi og fedragarden, og tidt stunda heim. Det ser me greidt i ei visa han skreiv på denne bokferdi si, "Heimhug", frå 1892. Her kjem tridje strofa:

Eg lengtar heim til min fedragard,
det fagre Fridtun på høge haugen
- til djupe gjelet, der oldefar
i myrke kveldar tidt høyrde draugen.
Til bekkjarbrusen
og elvarsusen,
som vekkjer draumar og tankar tusen,
- eg lengtar heim.

Det må vera frå honom eg hev ervt denne tærande heimtråi mi. Eg skal skriva meir um visone hans sidan, for det er mangt gildt der.

Jon Fridtun vart ulækjande sjuk tidleg, og han døydde 16. august 1914, snaudt 47 år gamall. Då laut sonen taka yver garden, berre 16 år gamall. Hau! Men Fridtun-namnet, det skal få liva lenge, er von.

eit ord for alt

I siste Dag og Tid hev eg på prent eit stykke um yndlingsordet mitt:

Hug. H-U-G.

Det er ikkje alle som les Dag og Tid (kvifor gjer dei ikkje det?), men hug er eit ord som alle bør kjenna til og vita litt um. Difor klistrar eg inn stykket mitt her, og vonar de hev hug(!) til å lesa.

Eit ord for alt

Kan eit ord på tre bokstavar femna om alt du er?

Det stutte og smålåtne ordet hug ser tvers igjennom deg. Støtt ligg det og vaker over deg, støtt er det butt til å skildra deg frå ende til annan, frå ytst til inst. Det er noko dimt og dragande over heile ordet: Hug.

No tenkjer du kan henda at hug er eit fint og klangfullt ord, litt svevande og gamalvore, det passar fint i dikt. Helst i gamle dikt, som hjå Aasen og Vinje, eller Vesaas og slike. Det er ikkje so underleg at me tenkjer slik, for dette vesle ordet er snautt i bruk i dag. Hug er umoderne, og litt rart. For kva er ein hug? Kvifor treng me dette ordet?

Hugleik

Hug er eit eldgamalt ord, og det har liksom vorte eit erkenynorsk ord attpå. Hugleik og hugnad – kan det verta meir nynorsk enn det? I over tusen år har hug tydt ’tanke’, ’sinn’, ’lyst’, ’mod’, ’lynde’, ’stemning’ og liknande. Me skulle kanskje tru at eit ord med so store og djupe tydingar er so uklårt og vidfemnande at det er reint ubrukeleg. Med hug er det tvert om. Me treng slike samleord. Kor mange av oss er i stand til å skilja skarpt og greitt mellom tanke og sinn? Mellom lyst og lynde? Di meir me prøver å skilja dei åt, di meir fløkjer dei seg i hop.

Hug er gjævt fordi det dekkjer alt det som er inni oss. Å leva er mest som å ta seg fram i ein tettvaksen skog av tildriv og tankar, kjensler og stemningar. Støtt er det noko som sviv og driv inne i oss, me veit ikkje kva, men det er der. Alt dette er hug. Eit stutt, men stort ord. Litt svevande òg. Om me vil snevra inn tydinga og streka under noko særskilt ved hugen, er det berre å leggja til noko føre eller etter hug. Som ihuga, eller hugleik.

Hugleik kan sjå ut som eit ovnynorsk tulleord. Men hugleik, leik i hugen, er ikkje meir mystisk enn ’fantasi’ og ’tankespel’. Stykket du no les er òg ein slags hugleik, men i ei litt anna tyding: ’Leik med ordet hug’.

Huginn og Muninn

Før i tida nytta dei hug tidt og ofte, og dei visste å gjera bruk av den vidgreinte tydinga av ordet. Den som leitar i gamle kjelder, finn eit utal hug-ord for alle slags rørsler og drag inni oss. Berre i Norrøn ordbok finn eg drygt to hundre slike ord. Kvar har me gjort av alle desse orda?

Rett skal vera rett: Somme hug-ord brukar me nesten kvar dag. Hugsa er eit vanleg verb, og ”koma i hug” er ei temmeleg vanleg vending. Hyggja og hyggjeleg ættar òg frå hug. Verbet hyggja tydde opphavleg ’tenkja’, ’tru’, ’meina’ og liknande, og hyggjeleg (norr. hyggiligr) tydde ’tenksam’ og ’klok’. Dei var kanskje særs glade i tenking og tenkjarar, dei som tok til å nytta hyggjeleg i tydinga ’triveleg’?

Det finst hugar som ikkje er fullt so trivelege. Me plar ikkje halda ramnen for ein hyggjeleg og omtenkt fugl, men ein av ramnane til guden Odin heiter like fullt Huginn (’hugen’, ’tanken’). Den andre ramnen heiter Muninn (’minnet’), og desse to flyg rundt om i verda og kjem heim og fortel Odin det dei har sett. Når sjølvaste sjefsguden, Odin, ikkje greier seg utan hugen (Huginn), korleis skal me vanlege døyelege greia oss utan hug-ord?

Me ser ut til å greia oss temmeleg godt, jamvel om mange hug-ord no er avløyste av meir ”moderne” ord. Me seier helst tendens i staden for tilhug eller hugdrag, forelska i staden for hugleggja, og idé i staden for hugskot. Er denne utskiftinga eit tap eller ei vinning? Sjølv meiner eg det er eit tap, men det seier seg i grunnen sjølv, når hug er det gildaste ordet eg veit om. Skal tru kva som er so gjævt og hævt med hug og hug-ord?

Det rann meg i hug

Ein føremon med hug-orda er at dei seier noko om korleis ting ter seg inni oss. Eit hug-ord er aldri berre eit ord, det er jamvel ei skildring. Til dømes er hugvill eit godt ord for ein som er fælt usikker og tvilfull og virrar att og fram i seg sjølv. Dei sjeldsynte orda hugrenning og hugskot er langt meir skildrande og gjennomsynlege enn det vanlege ordet idé. Me plar seia at me ”får ein idé”. Verbet få vert litt for tamt og tomt i denne samanhengen, for kva kjenner du inni deg når du får ein idé? Det er vel mest som noko renn i deg eller skyt opp i deg?

Me skal sjå litt nærare på idé. Ordet har greske røter (idea), og det kan tyda både ’utsjånad’, ’slag’, ’form’ og ’omgrep’. I dag nyttar me helst idé om ’tanke’ eller ’førestelling’. Desse tankane og førestellingane kan vera av (minst) to slag: Anten er dei temmeleg støe og varige, eller dei kjem brått og utan førebod. Hugskot er som sagt eit råkande namn på det sistnemnde slaget, men opphavleg femnde hugskot både den ”seine” og den ”snøgge” tanken. I norrøn tid kunne hugskot tyda både ’innfall’ og ’tanke’ – og jamvel ’sjel’ eller ’samvit’.

Islendingane er kjende for å ta godt vare på det gamle målet, og dei nyttar langt fleire hug-ord enn me gjer, som ventande er. På Island har dei ei makelaus nemning for ’idé’: hugmynd. Dei kan òg nytta hugrenning eller hugsun om ’idé’, men her skal me saumfara hygmynd.

Hugsyn

Det gamle ordet mynd kan tyda so mangt, mellom anna ’form’ og ’bilete’. Hugmynd tyder fylgjeleg ’tankeform’, ’bilete i hugen’ og liknande. Det heng på greip: Ein tanke er mest som eit innvertes bilete. Spørsmålet er berre: Korleis kan me sjå dette biletet?

Det norrøne målet kan gjeva oss svar på det. (Dei tenkte visst på alt den gongen!) Me såg nyst at hugskot tydde ’tanke’ i norrøn tid. I same tidsromet hadde dei ordet hugskotsauga, det tydde ’auga til tanken (eller sjela)’. Vel, då er saka løyst: Me har ikkje berre augo som ser ut, me har endåtil eit auga som ser inn. Framifrå!

Eg skal vedgå at eg ikkje har undersøkt korleis hugskotsauga er nytta i dei gamle kjeldene, so denne anatomiske nyoppdaginga må du ta med ei klype salt. Men ettersom dette stykket er ein hugleik, og ikkje ei strengt vitskapleg utgreiing, skal me leika endå litt meir med hugskotsauga. Korleis verkar dette underlege innsideauga, tru? Er det kopla i hop med dei vanlege augo?

Det er likt til at me kan nytta båe augeslaga samstundes. Me kan fint ”sjå” tankane våre med innsideauga medan me har utsideaugo opne. Noko anna ville vore livsfarleg. Likevel ser det ut til at hugskotsauga arbeider best når dei andre augo er ute av drift, for kva gjer me når me dagdrøymer og fantaserer og tenkjer so det knakar? Me plar lata att augo.

Når dei vanlege augo er attlatne, råder hugskotsauga grunnen åleine. Då er det ikkje so underleg at hugsyn er eit anna ord for ’fantasi’: Me ser føre oss noko inne i hugen. Sant å seia tyder fantasi (gresk phantazein) nesten det same, nemleg ’gjera synleg’. Men kor mange av oss kjenner dei greskrøtte orda ut og inn? Hugsyn er eit greitt og lettskjønleg ord, jamvel om me nyttar det om innfløkte og uhandgripelege saker. Ordet er nesten for godt til å vera sant.

Hugen fer so vida

Meiner du framleis at hug er eit ord som høver best i gamle dikt? Eg skal vedgå at dei gamle skreiv godt om hugen, og Ivar Aasen best av alle. I visa ”Hugen”, frå samlinga Symra, set han hugen i hop med draum og straum. Der trur eg hugen likar seg godt. Om du synest strofa nedanfor vert treig og seig å lesa, kan du freista syngja henne til tonen ”Kjerringa med staven”:

Hugen fer som Draumen
att og fram i Straumen.
Fram i Vegen vist eg ventar meg ein Skatt;
naar eg kjemer der, so er han burte radt.
Hugen fer so vida.

Det er sant: Hugen er gåtefull og uhandgripeleg som draumen, og han er støtt i rørsle, som i ein straum. Hugen fer so vida. Ramnen Huginn fer òg vida. Kva om me let hug-orda flyga litt vidare òg?

Ekstramateriale:

Hugdiktaren
Mange diktarar har lagt elsk på hug-ord, og somme meir enn andre. Me kan trygt kalla Kristofer Uppdal for ein hugdiktar: Romanen (ikkje 10-bandsverket) Dansen gjenom skuggeheimen (1921-utgåva) er på drygt to hundre sider, men boka romar bortimot tretti ulike hug-ord: elskhug, hugnad, bråhuga, hugmykjne, hugbrend, hugsvala, hugsykja, godhug, hugteken, hugiltet, huglagd, hugsyner, hugram, hugnadsamt, hugkvide, hugsviken, hugsnikja, hugbunden, hugmykja, hugnadleg, hugvekkja, hugill, hugstolen, hugskot, hugsloppen, ihuge, hugsvaling.

helsing frå eit postkort

Her hev eg vore den siste vika. 

Kav åleine, midt millom tvo nasjonalparkar. Femundsmarki og Gutulidi, heiter dei. Ikkje hev eg tala ved ein einaste kjeft - undanteke ho i kassa på Elgå (eg sykla til kooperativen og skulde kaupa sukker og gjær - - nei då, det var berre såpa og mjølk) og undanteke nokre stutte samtalar med Heimen. Kav åleine, men ikkje serleg einsam.

Der finst mange gode grunnar til å fara upp hit. Denne gongen var det at eg vilde hava det fritt og fredsamt, og ikkje trongt og mødesamt, slik det jamnast er på universitetet når haustsemesteret tek til. Eg hev slik ein mothug mot styr og storm og uppkava, folkefulle stader. Det er ikkje berre det at eg ikkje likar det, det er plent so eg ikkje kann halda det ut. Ugreidt, er det. Difor fór eg hit.

Og kva gjorde eg her? Skreiv og las. Eg skulde fara til fjells og gjera masteren feit, må vita.

Det er dét som er so gildt med masterstudiet: Du er fri til å skipa tidi di som du vil. Du kann arbeida kvar du vil, når du vil. Til dømes her, når det er faddervikebaluba på Dragvoll. Her er god arbeidsro. Inkje verdsvev, ingen ærend på bibliotek eller instituttkontor, ingen avtalar eller møte, ingen andre å taka umsyn til. Tarv ikkje klokka eingong. Berre eit stort kjøkenbord med utsyn mot vatn, skog og fjell, og på bordet ligg ein liten varde av lærde bøker. Masteren vart fulla ikkje reint feit, men drjugare vart han. Og so totte eg mest som at eg fekk tenkt meir, eller, eg fekk tenkt lengre. Det var som eg tenkte i lange, beine linor, i staden for i småe, stutte stykke. 

Det må vera denne friske fjellufti. 

Dessutan er det ikkje heilt sant at eg var kav åleine. Her var liv og låt på alle sidor. Stundom kom det reinsdyr til tuns. Dei gjekk og åt og meig og dreit, og eg, som helst gjeng berrføtt, laut moka klinkekuledrit frå steinhellone. Ein dag såg eg ein ørliten, mørkebrun reinsdyrkalv som stod sleikte regnvatn frå utebordet. Då vart eg reint verpesjuk! Elles hev eg set både fuglar og fisk og flugor, for ikkje å gløyma harepusen som brådt sat i tunet ein dag. Jau, og ved veslehuset hev mauren laga seg ein diger stig - mest som ein ti-felts motorveg å rekna. Eg plar sitja med med opi dyrr og fylgja med på alt som ber til i maurgata framfyre meg. Dei held på stødt. Dei er uppe når eg vaknar, og uppe når eg sovnar. Dei fer fram i ei rasande fart, men når kjøldi kjem og det nærmar seg null grader, då kryp dei so seint og stivt at dei mest ikkje er til å kjenna att.

Eg møtte nokre knott òg, men dei etlar eg ikkje skriva stort um.

Ja, det var eit gildt upphald. Éin dag var lufti so still og mild og tindrande klår at eg ikkje visste kvar eg skulde gjera av meg. Aasmund O. Vinje skreiv: "Her er so vænt, det kann meg grøta", og det vart umkvædet mitt den dagen. Det må vera greidt å lata seg hugtaka heilt burt i veggjene stundomtil. 

Vonleg skal eg attende hit til postkortet uti september. Til sprakande, illraudt lauv, morgontåka og krutsterk kokekaffi. Ho-hoi!

"Tur gutu'n!" og andre dyreforteljingar

So mykje rart kann henda når du bur på fjellet um sumaren. Dyrelivet er annarleis der en midt i byen, til dømes. (No reknar eg ikkje med urbane elgar.) Her kjem eit par stutte stubbar med Dyreminni fraa Sumaren 2010, med bilæte attåt. Kann henda vert det fleire òg - eg skal uppi der att um ei drjug vika.

I. "Å hen vart det 'ta 'n?" 

Tri gonger sat det ein liten hareunge attum veslehuset vårt, men brådt vart 'n burte. "Å hen vart det 'ta 'n?" tenkte eg då. Svaret gjev seg sjølv: Ingen veit kvar haren hoppar. Det er eit ordtøke, dei kallar, og no fekk eg stadfest til gagns at det er vonlaust for eit vesalt menneskeauga å sjå - og dimed vita - kvar haren hoppar. Denne vesle spretten tjoks og floks millom tette og lyngklædte tuvor, og vips! so var 'n heilt burte.

Me tek det ein gong til, i langsam film:

Far min plar vakna tidleg. Tidleg = "før fuggeln fis", som ho mor segjer. Far min var ute tidleg ein morgon, og då såg han den vesle hareungen fyrste gongen. Ungen hoppa litt att og fram, alt etter kvar far min stod, og so spratt den vesle pelsballen burt eller sokk i jordi eller kva me no skal segja. Burte vart 'n. Nokre timar seinare stræna eg i veg mot veslehuset, heilt i mine eigne tankar, som vanleg, og der! Noko brunt rørde seg i lyngen, ein halv meter ifrå meg. "Ein fugl", tenkte eg. Men det var mest som ingi flaksing med venger og slikt. Eg snudde meg, og fekk auga på ein liten rund sak med lange øyro som sat kurr still millom tvo tuvor. Herre min hatt so liten han var! Um lag som ein handball. Og han sat heilt heilt still og eg trur han tenkte noko slikt som:

"Um eg berre sit heilt urørleg her og held pusten og ikkje ledar på so mykje som eit augnelok då kann dei fulla ikkje sjå meg, nei då, eg sit her berre heilt heilt still eg, ja, det gjer eg, å, jø, kvar er mor, no når eg treng henne som mest, å ve meg! Nei, no spring snart harehjarta i bringa på meg, hjelpes, tei still, sit still, kvifor stend denne tausi berre der og ser beint på meg, eg er då ikkje her, ikkje i det heile, nei, eg er berre ein roten stubbe eller noko, lalala, sit still, still, nei, nei dette - dette gjeng ikkje godt!"

Og dimed fór ungen upp frå det vesle gøymet sitt og i ei rasande fart byksa og spratt han hit og dit, rett framfor augo mine, sjoks millom tuvor og lyng, og so var 'n burte att. "Han er burti her", sagde far. "Nei, han sprang då hit" sagde eg og peika i motsett leid. Me fann ikkje att 'n. Der lurde du oss, gut! Til alt hell greidde far å knipsa eit bilæte medan pjusken sat still og stiv av redsla:

II. "Tur gutu'n!"

I nordfylket er det samar, og der det er samar, er det tamrein. Stundom, i alle fall. Og reinen elskar å standa midt i vegen sleikja salt og andre godsaker. Dei ottast ikkje bilar - tvert imot. Dei stend i ro heilt til bilen er ei fingerlengd ifrå deim, og då læst dei som dei skal springa til høgre, til dømes, men med same du svingar til vinstre og vil koma rundt, tverrsnur dei og flyg til vinstre, dei òg, rett framfor kjerra. Undersame dyr.

Syklistar er det ikkje lika glade i. Difor er det morosamt å rasa midt imot ein flokk med rein, på sykkel, og endå morosamare er det når vegen er so ujamn at du MÅ syngja "Hompetitten-hompetatten-hompetitten-teia, mjølkeruta kommer ifra Stomperud på heia" og so burtetter. Når du er eit lite stykke undan dyri, kann du ropa "Tur gutu'n! Her kjem mjølkeruta!", og då skvett og sprett dei ut i grøfti og kalvane finn mor si og gøymer seg attum henne. Stas! 

Ordlaget "tur gutu'n" - eller 'ut or vegen', som det tyder - høver sers godt nett på denne staden, for Gutulidi nasjonalpark ligg berre eit steinkast undan. 

Her ser de ein av mange Rudolfar:

III. Elg i myggnedgang

Far og eg hadde ein haug med storgilde turar, og ein av turane vart betre en me hadde trutt han skulde verta. Det var ein varm og kvæv dag, heilt vindstill, litt skyer. Det hadde regna litt tidlegare, og då veit de kva som hender: Myggen legg seg som eit tjeld yver all verdi og let ingen sleppa undan sugestellet sitt. Eg laut tulla meg inn i regnjakka mi endå det var tjuge gradar, minst, og inkje angar betre en sveitte, tykkjer myggen. So der gjekk me, varme og keide med ein hale av blodsugarar etter oss.

Det vart so smått betre då me kom litt uppi høgdi. Likevel avgjorde me at det greidaste var å koma seg ned og heim att. Me hadde snaudt teke til med nedstigingi, då noko rørde seg i augnekråi. Det var ikkje ein mygg, men ein elg! Nei, tvo! Ein stor og ein liten. Den vesle hakk i hæl etter mor si. Eg fekk hug til å putta den vesle uppi sekken og taka honom med meg heim. Det vart ittno 'ta det. Men jø, for nokre dyr! Eg gissar dei var på veg til kooperativen og skulde kaupa mjølk og braud og kann henda ein is til veslekalven. Og etter denne storfelte syni, vart myggen burte. Heilt sant!

Snipp-snapp-snute!

Ja, og dessutan vart eg ven med ei liti og rund skogmus som budde lika attmed hytta, men ho fekk eg ikkje knipsa noko bilæte av, so det fær verta ein annan gong.

heime hjå Henrik

Undrast du korleis det såg ut på romet til han godaste Henrik Wergeland?

Då lyt du lesa på, for Fridtun teiknar og fortel hev støytt på ei sers påliteleg kjelda som kann fortelja eitt og anna um det. Det gjekk til slik: I (master)året som kjem, skal min gode ven Silje granska ei bok av Camilla Collett. Boki heiter I de lange Nætter, utgjevi fyrste gongen i 1862. Camilla var som kjent syster til Henrik, og I de lange Nætter er mest som ei minnebok, der "Forfatterinden" ser seg attende og minnest folk og stader og hende. Og romet til Henrik. For ei skildring! Og for eit rom! Det er mest so eg vert avundsjuk. Utdraget her er frå tridje utgåva, 1906. Eg hev sjølv kløyvt stykket i avsnitt, for å letta lesingi. Uthevingane er òg mine: 

Henrik beboede hjemme et Værelse, som hedte Grevens Kammer, saa kaldet, fordi der i en fjern Fortid havde boet en halv forrykt Adelsmand, som havde Kost i Huset. Det var stort og skummelt, og det havde Ord for, at der spøgte. Dette kan nu være, som det vil; men det er ikke sandsynligt, at det var Tilfældet, saalænge Henrik havde opslaaet sit Paulun [d.e. 'busett seg'] derinde. Jeg gad vidst, hva Slags Spøgelse, der havde havt Mod til at betræde dette Værelse, end sige finde behag i det som et fast Aftrædelsessted?

Henriks lidenskabelige Kjerlighed til Naturen og det naturlige havde her ret con amore udfoldet sig. Alt, hvad der af Produkter, hentede fra dens tre Riger, paa nogen Maade kunde anbringes i et menneskeligt Beboelsesrom, det kunde man vente at finde her, noget til Pryd, andet som Surrogater for de almindelige brugbare Ting. Aarhundreders Opfindelser og Fremskridt vare spildte paa ham; han elskede Tingene kun i Raaform og foretrak dem saaledes langt for det fuldkomne og bekvemme. En Barkstol stor foran hans Bord, en Tiurfjær tjente ham som Pen, om Blækhuset var naturlig – kunstigt, mener jeg og ikke kunstignaturligt – husker jeg ikke, – udenfor Vinduet en Vindharpe, i en Krog et Kranium, overraget af en blomstrende Hybenbusk. Man vidste ikke, enten man var kommen ind i et Naturaliekabinet, en Eneboers Hule eller en Heksemesters Laboratorium.

Vægge, Mure, Dørgesimser bare ogsaa Spor af hans lige saa fantastiske Kunstsands. Paa Muren havde han malet en legemsstor, dandsende Neger, hvilket sigtede til et Sagn om, at de sorte tro, at naar de syngende og dandsende styrte sig i Flammerne, komme de tilbage til sit Fædreland. Bøndene korsede sig, naar de kom ind Døren; de troede naturligvis, at de saa en skinbarlige selv. Midt paa Væggen et kolossalt Eksemplar af Grundloven , bevogtet af tvende Jetteskikkelser i Døledragt med Biler og Økse.

Dyreriget var ogsaa mangfoldig repræsenteret. Fugle flagrede løse omkring, Fiske og levende Snoge i Glas. Bella paa en Pude, med et forgyldt Halsbaand, hvorpaa den Indskrift:

Er du lydig og klog og from,
Saa skal du hede Bella;
Men er du lumsk og bidsk og dum,
Saa skal du hede Nella –

(Spotnavn, som Modstandere af ”Den Constitutionelle” havde sat paa dette Blad), – ikke at glemme hans Yndling, den gamle Kanin, der ”enøiet, trebenet, violblaa og fin” hinkede gemytlig omkring mellem Mos, Stene og friske Løvbuske. Paa Bordet ragede en uhyre Kvast af vilde Vekster og Blomster op af et gammelt Drikkehorn, og her sad han, visselig selv det sælsomste Naturprodukt – en Skovens vilde, yppige Vekst, liflig i sin Art, Vandrerens Glæde, saa længe den beholder sin Plads, men som blot forstyrres og virker forstyrrende, naar den, bortrykket fra denne sin Sfære, skal tjene Realiteten og blive et, dog kun maadeligt, Redskap i dens Tjeneste.

keisaren og (skogs)kongen - Caesar og elgen

Laurdag som var hadde tvo elgkalvar villa seg ned i byen. Der stod dei heile dagen, innestengde på ein byggjeplass attmed St. Olavs hospital. Eg kunde glytta ut glaset, so såg eg deim. Andre tok med seg bikkjor og ungar og vogner og blitzregn og gjekk heilt innåt, mest som dei var i ein dyrehage. Ja, det likte fulla dei ville elgane, å vera kringsette av glåmarar med slikt eit ståk og styr! 

Nei, skal du sjå elgen, skal du sjå honom i skogen. Han er ikkje ein hest.

Han godaste Iulius Caesar (100-44 f. Kr.) hev skrive sumt um elgen. I storverket Commentarii de bello Gallico (Uppteikningar um gallarstriden) fortel han um ufreden med folket i Gallia, men han skildrar òg landskap og lende, seder og skikkar, folk og fe - og i bolken um Germania (bok seks) skriv han litt um dyreslagi der. No skal de få ein smakebite frå dette gilde verket som hev vore pensum i drjugt 2000 år. Eg hev sett um stubben der han fortel um elgane og korleis me fær tak i deim. Morosame saker! 

1
Sameleis finst det nokre kvikjende som me kallar elgar.
2
Elgane likjest geitene på skap og båe hev spreklutt feld, men elgane er litt større en geitene og so er dei kollute [utan horn]. Elgane hev stive bein utan leder, og dei legg seg ikkje ned når dei skal kvila. Um dei er falne av di eit eller anna hev støytt deim i koll, so kann dei korkje reisa eller lyfta seg uppatter.
3
Trei er mest som senger for elgane: Dei legg seg inn mot stomnen og soleis fær dei kvilt seg – dei hallar seg berre litt attyver.
4
Når veidemennene hev fylgt spori og vorte vare kvar elgane plar halda seg, tek dei anten å grev under røtene eller høgg eit skard i alle trei på den staden, men berre so at det ser ut som trei stend.
5
Når elgane kjem og hallar seg innåt trei, slik dei er vane med, riv dei desse ustøde trei i koll med tyngdi si og dett sjølve i lag med deim.

...so er det berre for veidemennene å bera dei stivbeinte elgane med seg heim!

grautgrams

Det er berre å segja det beint ut: Eg er ein retteleg grautgrams, dei kallar.
Ja, graut er til vissa noko utav det beste som finst. Og so gjævt å få eta med skeid og allting! Ei sann frygd.
Det finst ordtøke um grauten òg, i Norske Ordsprog (1856) - nei, du tarv fulla ikkje spyrja kven som stend attum dét storverket - les eg til dømes:

"Det verd ingen Graut utan Mjøl og Mauk"

Mauk er væska, vatn hell mjølk, til å koka mat med.
So noko blautt må'n hava, og mjøl.
Den siste tidi hev eg ete vassgraut med surmjølk til morgonmat
- å, for eit matmål! Det gjer godt med slik eldgamall, dugande kost.
Serleg i desse stride eksamensdagane.
(Det fell meg lett å segja slikt, eg som ikkje er nøydd um å eta vassgraut til morgons, middags og kvelds)

Eg er visseleg ikkje den einaste som tykkjer um grauten. Grautstubben hans Aasmund O. Vinje i Ferdaminni fraa Sumaren 1860 skulde vera velkjend. Lika vel skal eg gjeva att stubben her, so de som er huga fær lett tilgjenge til godsakene:

So gjekk eg og gjekk eg paa fastande Hjarta berre med ein Kopp Kaffe, alt til eg kom til Gjæstgjevargarden Grut; men daa var eg ogso solten. Denne merkjelege Ting maa eg fortelja, for det, som kjem etter. Eg bad um at faa kaupa Mat; ja, Kona var snill, ho stakkar, og reiv Barnet fraa Barmen og spurde, um eg vilde hava Egg.
"Nei kjære, lat meg faa god Mjolk til denne Dugursgrauten, som ryker her paa Bordet."
Det var Havregraut af det rette Slaget, det. Saadirne stodo med Piggar nett som Busti paa ein Griserygg, og svart var han som Oskegraut. Eg fekk god Mjolk og aat og aat, og det skurade ned igjenom Halsen, liksom naar Grantoppen verdt slipat og dregjen ned igjenom Ovnspipa. Det var so det skalv i meg af all denne sæle Njoting med kver Biten. Men daa eg bar til at metna, tenkte eg paa at gjeva ut ei Lærebok i Etarvitenskapen (Gastronomi), der Grauten på Grut skulde vera fyrste Kapitelet.

Jau, du! Havregrauten finst i alle slags skrifter, han, frå Vinje til Alf Prøysen og Tommy og Tigeren.

Men so var det vassgrauten. Den romverske tenkjaren Seneca, som eg hev nemnt fyrr, skriv òg um graut, men noko annarleis en Vinje. Fyrst skildrar han folk som liver utav tarveleg og rimeleg kost, so spyrr han:

Trur du det er metta i slik ei føda? Ja, det er det, og det er endå til hugnad i det – men ikkje ein hugnad som er lettfengd, stutt og som må nyast upp då og då, men ein stød og fast hugnad. Vatn og byggmjøl [id est vassgrauten] eller bitar av byggbraud er ingen hugnadsfull kost, men det er den høgste sæla å vera i stand til å finna hugnad i denne maten.

So hev me risgrauten, rjomegrauten, myssmørgrauten - - men no er det eksamenstid og eg trur eg endar grautferdi her.

solvrengt vyrkje

Tenkja seg til! No hev han Hallstein Bronskimlet d.a.y. (den allra yngste) frå Volda sendt inn eit vårdikt til Flåklypa Tidende (mai, årgang 7/1981).
Her er go'sakene:

Solvrengt vyrkje
i gloande renn
fæld skinn i gjelom
og rykkjer og stend
Netthaus fengje i størhøkom bi,
løyndom i lengsle og burte i ti!

*

Skulle tru det, ja!

gobbledigook

Er du leid? Er du keid? Treng du å fylla på med ei dugeleg mengd gaman og gleda? Då skal du sjå dette klippet, med Sigur Rós og Björk som deljar og slær på ei tromma medan ho hoppar upp og ned.

Gobbledigook er noko for seg. Og teksti er um lag so, eg hev freista halda på den upphavlege ordfylgdi:

du hattar fjuka let upp i luft
du paraply snur upp ned altfor ofta
å, nei, ikkje, åh!
du på tak fljuka ut på brotsjø
du håret strjuka - hovudprydnaden av slo
rampegut!
vind i håret
vind i håret
vind i håret
vind i håret
du augo fjuka i sand - tårast
du tyggis i hendene - hår fast
rampegut!
vind i håret
vind i håret
vind i håret
vind i håret


*

Eyjafjwixzq!

Laurdag morgon sulla og sveiv eg inne på netstaden åt den islendske kringkastingi (ruv), og medan eg sat der og unte meg med islendske ord og sterke kaffislurkar og fuglesong frå treet utanfor, so råka eg på eit liti sak med namnet 'Eyjafjwixzq!.. ¿hvað?'.
Dette var eit ljodklipp - med tekst attåt - frå "ferdaskrivaren" (korrespondenten) Kristinn R. Ólafsson ['Kristinn' svarar til vårt Kristen, medan 'Kristín' svarar til namnet mitt]. Kristinn held til i Madrid, og emnet for ferdabrevet hans var dette:

Det er fælt so store vanskar ikkje-islendingar hev med å bera fram ordet 'Eyjafjallajökull'.

Eg kann stadfesta at han hev rett. Folk er meir upptekne av å briska og brikja med nye oske-ord - orsak, det skal vera aske-ord, for størsteparten av aske-ord-fanatikarane er bokmålingar, må vita - enn å læra seg rett framburd av namnet på det oskesprutande eldberget.

Vel, attende til Kristinn og Eyjafjwixzq. Han skriv godt og morosamt um korleis spaniarane - og andre europearar, nordmenn medrekna? - slit for å bera fram ordet.
Rett framburd er um lag so: Ejjafjadlajøkudl.
Men det er visst ikkje so greidt å få taket på dét.
Eg totte han fortalde so godt (ja, de MÅ høyra upptaket!) at eg sette meg fyre å setja um brevet hans. God lesnad!

Kristinn R. Ólasson: 'Eyjafjw¡xzq!.. ¿hvað?'

For spaniarane ter namnet ’Eyjafjallajökull’ seg mest som skarpe bitar i halsen, slik det er for flestalle som ikkje har islendsk som modermål. For ikkje-islendingar er det å bera fram dette lange ordet, fullt av "edlum" og "smedlum" (l-ar og smellar), mest som å draga i seg ei oskesky som svell av knivskarpe glaspartiklar, som å få ein oskedusj i kjeften og freista spytta osken ut or seg med stor andenaud og hoste. Eyjafjadlajökudl!

Som sagt tykkjer folk her i sud at det er utruleg at det i det heile er fysiologisk gjerande å bera dette staveranglet fram, dette ljodet av jøkullaup og sprengjesprut. Korleis kann det finnast folk som evnar å bøygja og tøygja trut og trant so til det ytste at dei fær dette levenet ut or seg? Og at det finst andre som skynjar denne djevelskapen? I sume spanske massemedium hev dei set seg råd til å klippa burt 'jökull' attantil. Dette er ikkje likso ille. So fekk dei skore av desse uframberande l-ane ("edlum") i siste helmingen. Ein eller annan gluping hev funne ut kva 'jökull' tyder, difor evlar dei i minsto å segja dét på spansk, på heimemålet: 'glaciar' - og so berre klaskar dei det på etter Eyjafjalla... eller rangare sagt: EYJÍAFÍJALJA... eller dilikt. Og visseleg vart det ikkje betre um dei fekk tydt ut dette bokstavlegt: Det vilde verta ei heller lang remsa på spansk, soleis: 'el Glaciar de las Montañas de las Islas'... Korkje meir eller mindre enn åtte ord hjå dei spansktalande, i staden for eitt hjå desse krislendingane.

Eg fekk mest som ei påkalling i e-posten no på laurdagen, liksom eit naudrop til nordpolen her sunnanfor, frå ei spansk kona som eg ikkje kjende i det heile. Ho sagde ho var luta leid av at bladi skreiv fjellnamnet på hundrad ulike måtar og at ho måtte høyra mediafolk klæma det hikstande or seg. Ho bad meg vensamt um å gjera grein på korleis dette eigenleg vart skrive og bore fram. Eg tok dette vel upp, og eg tydde ut stavingi for henne og fortalde kva kvart ord tydde og freista yvertyda henne um at dei tvo fyrste ordi var eigefall mangtal [genitiv fleirtal], 'eyja' og 'fjalla', i veik von um at ho skulde skynja kva eg fór med. Og eg gjorde meir til: Eg las ordet 'eyjafjallajökull' nokre gonger inn i upptaksmaskini mi og sende det til henne på e-post som ljodfil.

Og no i dag tidleg ringde ein kar som legg ut nyhende på veven for å spyrja um dette. Eg sende honom ljodfili, og eg hadde snaudt lagt på røyret då dei ringde frå den spanske fjerrsjåkanalen Antena 3 for å spyrja meg um å bera fram dette, dei òg. Soleis ljoma det ut i morgonsendingi 'Espejo público', Ålmannaspegelen:

(ljodklipp)

Men det er eit serkjenne ved spanske nyhendefolk at dei snaudt kann tala framande tungemål, og dei tigg um få sleppa å bera fram noko utanlendskt. Det er kje von til at dei lukkast skikkeleg med slikt. Difor hev den eine etter den andre gjeve upp denne satans eldspyande jøkullen der burte på Island, og etter det eg høyrer gjev folk denne djevelgreida ein alt stuttare dåp no - eller rettare sagt: Berget fær inkje namn i det heile, dei held plent upp med å ansa det. Dei segjer og skriv, lett og greidt, 'el volcán islandés', det islendske eldberget.

(...og so fører Kristinn stykket til endes med ei heller sakleg utgreiding um fly-stoda i Spania og Europa og fortel at han er smått leid for at han ikkje kom seg heim til Island slik han hadde tenkt...)

Eit lite youtube-søk på "eyjafjallajökull name" gjev mange forvitnelege fundar. Denne tek kaka.

Fjadl og kudl og god kveld!

hardhausen

Det er undersamt korleis soga um ein gamall kall som dett ned i eit myrhòl kann verta ei hugsam sak. Eg vert både byrg og glad når eg ser karen ganga frisk og fin, høyrer det klingande målet hans, og kjem i hug at eg ættar frå folk som honom.

Her er'n.

berre ein hund

Eg hev skrive um den hjernedaude hunden fyrr.
Han bur i huset heime i botnen av Øysterdalen, og han hev ikkje vorte stort glupare sidan sist. Det kann de sjå prov på her:



Og sjå på desse pjuskeøyro!

nye batteri

No kjem våren og det er tid å kveikja hugen uppatter.
Kva er vel betre en å setja i nye batteri?
Når sant skal segjast, er fulla ikkje ’batteri’ beste ordet, for det er nærskyldt ’batalje’, som me kann setja um med ’strid’. Men lell, då, gut.
Sigur Rós hev ein god, gamall song med namnet "Ný Batterí", og der høver tydingi ’strid’ og ’basketak’ sers godt, som me skal sjå.
Eg hev freista setja um teksti, men ho er noko gåtefull, og eg er ikkje islending.

De kann høyra songen so som han er på plata Ágætis byrjun her, og tvo storgilde konsertupptak finn de her (best) og her (ikkje so reint gale dette heller). I desse upptaki er dei siste linone bytte ut med sumt på vonlenska.

So. Framlegget mitt kjem her. Eg tek gjerne imot framlegg til umbøter.


nye batteri

eg er bunden med piggtråd i kjeften
som bløder meg ut
læst og stengd inne i eit bur
dyri vigslar meg, naken
og ein frelsar bankar på

den utamde set i nye batteri
og lader å nyo
og lader å nyo
og lader å nyo
og lader å nyo

me riv oss laus og set rasande av stad
ut i uvissa der
heilt til me øydelegg alt og reiser oss atter
atter å nyo
atter å nyo
atter å nyo
attende der som me rid

attende til piggtråden
som riv upp eit gamalt, grodd sår
eg er vorten ei rustskadd sjæl
det er ’kje att elektrisitet
eg hev hug til å skjera
og stikka djupt i sjølve meg
men eg torer ikkje det
eg sløkkjer meg heller

åleine å nyo


* * *

á íslensku

På islendsk, ja.

Eg veit godt og vel at mange av dykk tykkjer det islendske målet er storgilde saker, men so er det ikkje alle som hiv seg yver den islendske mållæra og puggar ord og former so bokstavane sprett lell. Difor tenkte eg gjeva dykk ei liti innsyn i den islendske målskatten.
So hev de noko å gledast ved. Tungemål er underlege saker. Og de kann høyra islendsk her, til dømes.

smásjá (mikroskop)
yfirskegg (bart)
flugfreyja (flyvertinne)
snyrting (toalett)
sóttkveikja (bakterie)
leikhús (teater)
veðurstofa (meteorologisk institutt)
ljósmóðir (ljosmor, jordmor)
loftsteinn ('luftstein', meteorstein)
spretthlaupari (sprinter)
heimskaut ('verdsskaut', det vil segja ein pol (nord-/sud-))
landabréf (kart)

Det er meir der det kjem ifrå.
Serleg godt likar eg desse tri:

sæng (dyne)
dýna (madrass)
rúm (seng)

Litt av ein saus!


Og so ei setning du kann øva deg på.
Skal du tinga ein øl i Reykjavík, kann du til dømes segja:

"Ég ætla að fá einn bjór"

Framburden er soleis: 'jætla fao ejdn bjour'


Til hamingju! (til lukka)

um lesing og skriving

Det gilde med å læra latin, er at ei heil verd av glupe tankar opnar seg. For meg.
Eg vert før til å lesa dei store, dei gamle, dei gode - "i original". Caesar, Catullus, Seneca.
Seneca, ja.
Han hev skrive godt um mangt, millom anna um lesing og skriving. Til dømes i brev 84, til Lucilius. Eg hev freista å setja um dette brevet til norsk. Jon Haarberg hev alt gjort det, du finn umsetjingi hans i Kortekster. Ein antologi (2000). Stundom ligg eg fulla for nær umsetjingi hans, og stundom for langt undan Seneca sjølv, men lell. Sjå her. Dette er jø so nøfyse gode greidor.

Brev 84

Seneca sender helsingi si til Lucilius.

Desse ferdene mine driv latskapen og kraftløysa or meg, og dei er til bate for helsa mi og det vitskaplege starvet mitt. Du ser greidt korleis ferdene gagnar helsa: Godhugen min for boklege syslor gjer meg lat og likesæl med lekamen min – andre folk plar gjera det kroppslege strævet for meg.* Ferdene gagnar jamvel det vitskaplege arbeidet mitt, og eg skal røpa korleis: Eg tarv ikkje skilja meg frå lesingi. Lesing tykkjest meg vera heilt naudsynt, for det fyrste av di det hindrar meg i å vera fullnøgd med meg sjølv og mine eigne tankar, for det andre av di eg gjenom lesing vert i stand til å eigna åt meg det andre hev tenkt og funne ut, og dinæst vert eg før til å døma sjølv um dette eg les. Sidan kann eg driva fram nye tankar. Lesing nærer åndi og styrkjer henne når ho er utmødd av skriving, og dét utan at eg heilt gjev upp skrivingi.

Me bør korkje berre skriva eller berre lesa. Berre det eine legg sinnet i myrker og tømer oss for krafter – eg tenkjer på skriving –, berre det andre gjer oss veike og hindrar oss i å samla tankane. Me burde heller fara att og fram imillom lesing og skriving, frå det eine til det andre, og skifta millom syslone. Då kann pennen setja saman alt det me hev teke til oss gjenom lesing, og gjera det til éin heilskap. Me skulde gjera som bione, segjer folk, for bione flakkar og flyg hit og dit på leit etter blomar dei kann laga honning av. Dinæst breider dei det dei hev funne i vokskakone, og, som Vergil sagde:

dei stuvar saman den flytande honningen
heilt til celleveggjene stend spente av den søte væska.

Me veit ikkje for visst um den safti som bione fører med seg frå blomane strakst vert til honning, eller um dei lagar um det dei hev samla ved å blanda inn noko anna og på den vis set sitt eige merke på det. Sume hævdar at bione ikkje hev evna til å laga honningen, men berre samlar honom. Det er òg dei som segjer at i India finst det honning på bladi åt sivplantone, og anten kjem honningen frå doggen som fell frå himmelen der, eller so er det sjølve voksteren som avlar den søte og saftige væska. Den same evna finst i vokstrane våre òg, men der er ho mindre tydeleg og merkande. Eit insekt som er lage til det, kann leita upp og suga ut denne safti. Atter andre hævdar at dette som bione syg til seg frå dei grøne og blømande stykki på vokstrane vert til honning ved ei slags umlaging, eller endå til ved gjæring, um eg kann segja det slik, so at dei ulike sakene vert førde saman til eitt.

Men lat meg ikkje vika av frå emnet vårt her. Me skulde taka etter bione og skilja åt det me samlar i hop når me les, for sovordne saker held seg best når me skipar deim til sætes kvar for seg. Sidan bør me nytta evnone våre til fullnads og med trott og umhug skøyta saman dei ulike smakane til éin. Me skal skøyta deim soleis at jamvel um folk kjem til å sjå kvar denne eine smaken kjem ifrå, so er det lika vel berrsynt at han er noko anna en det han ættar frå. Me ser at natturi gjer det same inne i lekamen vår, heilt utan møda: Den føda som me tek til oss, er ei pina so lenge ho flyt kringum i magen vår i den upphavlege skapnaden sin, men so snart me meltar føda, vert ho til styrke og blod. Sameleis skal me fara åt med alt det som nærer tanken. Det me tek til oss, må ikkje få liggja urørd og soleis vera framandt for oss. Me lyt melta det, elles gjeng det berre til minnet og ikkje til sinnet. Lat oss vera trugne mot fyreleggi våre og taka deim upp i oss, so at me kann samla dei ulike emni til éi eining. Tenk berre på korleis eitt tal er gjort av mange tal: Mange småe og ulike tal vert lagde i hop til eitt stort. Me bør gjera det same med tanken vår, og løyna det som hjelper honom fram, og berre syna det me sjølve lagar til. Det kann henda at verket ditt stundom likjest verket til den du ovundrar, og då ynskjer eg at du likjest honom som ein son og ikkje som eit bilæte. Eit bilæte er ein daud eignalut.

”Men korleis kann det vera so”, undrast du vel, ”at folk ikkje kjem til å sjå kven eg tek etter i ordleiding, provføring og meiningar?” Eg tenkjer at det stundom er uråd å vita kvar ein mann tek bilætet sitt ifrå, når han set merket sitt på alt det han hev trekt ut or fyredømi sine og fører det saman til éi eining. Høyrer du ikkje korleis dei mange røystene i eit kor kling saman? Éi røyst kjem fram utav mange, og éi av røystene er høg, éi onnor er låg, éi tridje ligg imillom desse. Attåt røystene åt karane kjem røystene åt kvendi, og fløytone blandar seg inn. Dei einskilde røystene i koret er løynde, dei ter seg som éi røyst. Eg talar no um det koret som dei gamle filosofane kjende til. På konsertane våre er det fleire songarar en det fyrr var tilskodarar i teateret. Når lina av songarar hev fylt gangane, og tilskodarane er kringsette av hornblåsarar, og når alle slags instrument kling saman på scena, då fær me ein samklang av ulike ljod. Eg vil at me skal gjera det same med hugen vår: Han skal røma mange ulike vitskapar, mange reglar for livsførsla og fyredøme frå ulike tider, men alt dette skal klinga saman i eitt.

”Korleis kann eg greida dette?”, undrar du no. Ved å vera merksam og ihuga stødt, og ikkje setja noko i verk utan å spyrja vitet til råds. Um du lyder til vitet, so kjem det til å segja deg: Far strakst ifrå alt det ein mann spring hit og dit for å vinna. Far ifrå rikdomen, han er anten eit trugsmål eller ei møda for den som eig honom. Far ifrå nytingane som lekamen og sjæli trår etter, desse nytingane gjer deg berre blaut og kraftlaus. Far ifrå trongen etter å nå langt og høgt. Denne trongen er ein truten ting, tom, vinglutt, grenselaus, og han nøyder deg til å ottast å sjå folk både framfor og attanfor deg. Svartsjuka piner den æresjuke, og det med tvifelt kraft: Du ser fulla kor usæl han er, han som både vert misunnt og sjølv misunner andre.

Ser du husi åt dei mektuge karane, der inngangen larmar av kjeklet til alle som kjem for å tena eigaren? Her fær du rikeleg med hån og spott når du kjem, og endå meir når du er komen inn. Gakk undan trappene til desse rikingane og dei utrygge tuni som ligg på høge jordvollar. Der er det ikkje berre langt ned, det er jamvel sleipt og hålt. Du skal heller koma hit, til visdomen, og gjeva deg til den freden og rikdomen ho byd på. Alt det som for manneætta tykkjest skina og glima, endå um det er småplukk som berre skin når du jamfører det med høgare ting, desse sakene må me kliva upp bratte stigar for å få. Ujamn er vegen upp til heidersgavlen [samfundstoppen], men um du kliv upp på straumkvervelen som lagnaden hev bøygt seg innunder, so kjem du til å sjå at det ligg under deg, alt det som folk held for å vera høgt. Du kjem upp på den høgste tinden einast ved å halda deg i lågt lende.

Far vel.


*Det er noko uvisst koss me bør setja um denne tekststaden. Seneca hev: ”cum pigrum me et neglegentem corporis litterarum amor faciat, aliena opera exerceor [eg vert driven av arbeidet til andre]”. Haarberg hev: ”Ettersom min kjærlighet til vitenskapen gjør meg fysisk lat og får meg til å forsømme kroppen, holder jeg meg i bevegelse ved bærernes hjelp”. Kva trur de?

kastandrassi

I går støytte eg på eit undersamt, norrønt ord.
Kastandrassi.
Kva trur de det tyder?
Endeframt og greidt: 'Ein som kastar, eller vrikkar, på enden'.
Jaggu. Dei dreiv med slikt fyrr òg, er det likt til.

Rass er i det heile eit morosamt ord, og det er byggjesteinen i ei rad samansette ord.
Rassaklov, til dømes, 'klovet millom rumpeballane'.
Og rasshverfinger, som tyder - haldt deg for augo um du er kjenslevar - 'hest som har utfallande endetarm'.
Hau!
Då er det litt greidare med rauf, eller rauv etter dagsens rettskriving, som i grunnen berre tyder 'rift' eller 'opning'. Raufarnes er soleis eit heilt greidt, ustøytande stadnamn.

Eg undrast på koss denne Ásmundr kastandrassi - ja, for han heitte so - tok seg fram. Var han halt? Hadde han ei dugeleg rauv? Var han homo?
Kven veit.
Han kjem høgt upp på lista yver løglege tilnamn, i alle fall. I lag med folk som Bjørn kistesmør, Ån rismage, Hallbjørn halvtroll...

no er min hug still

og heilt still stend tidi,
alt
i ein djup dirr -
alle lemer spente, alle tankar tømde
for sut og sæla,
alt
er berre rømd
og framfyre ligg gapet
sig innpå,
kva tid skal kjeldone springa?
kva tid skal draumane opna seg?

hugen still,
i venting, lengting,
tidi er ein stram streng
med dirr.